در ادامه فایل صوتی، تصویری و همچنین گزارش مکتوب سخنرانی جناب آقای فرهاد امینی (پژوهشگر مجمع فلاسفه ایران) با عنوان «بررسی مفهوم دراماتورژی و معاصر سازی روایت در حکایت‌های عرفانی شیخ اشراق، با تاکید بر قصه‌ی غربت غربی» در دومین پیش نشست همایش بین المللی شیخ اشراق و دنیای جدید که در تاریخ 8 اسفند 1401 به میزبانی مجمع فلاسفه ایران برگزار گردید، تقدیم علاقه‌مندان می شود.

فایل صوتی

جناب آقای فرهاد امینی در مقدمه بحث خود که ارائه ای بر اساس مقاله «بررسی مفهوم دراماتورژی و معاصرسازی روایت در حکایت های عرفانی شیخ اشراق، باتاکید بر قصه ی غربت غربی» بود اشاره داشتند که این مقاله دو بخش کلان دارد. بخش اول سویه های نظری است و بخش دوم پرداختن به مصداق مسئله است. ایشان به سبب تحلیل ارتباط دراماتورژی و حکایت های عرفانی شیخ اشراق اقدام به توضیح بخش اول این مقاله یعنی ساز و کارهای نظری کردند و توضیح بخش دوم را به فرصت دیگری موکول نمودند.

بحث ایشان از این نقطه شروع می شود که مفهوم دراماتورژی به طور مشخص یک مفهوم تئاتری است. هرچند که امروزه یعنی از سال 2014 به بعد در زمینه های اجتماعی و سیاسی هم مورد استفاده قرار می گیرد اما ذاتا تئاتری است و باید برررسی شود که آیا این مفهوم در حکایت های شیخ اشراق وجود دارد یا خیر. در این وادی دو سویه مطرح می شود. یک سویه، سویه تاریخ شناسی سنتی تئاتر است که همیشه این سویه با دو گفتمان روبرو بوده. گفتمان اول مربوط به انسان شناسان کمبریج است که در آن آیین ها و گونه های دراماتیک اجرایی و مکتوب را به صورت خاص گونه بندی می کنند. به این ترتیب تراژدی های یونانی در این تقسیم بندی سنتی در اوجگاه قرار می گیرد. اما نگاه های معاصر آیین ها را به صورت تفسیری در نظر می گیرند. بنابراین تئاتر معاصر الزاما یونان محور نیست و نمایش های غیر یونانی نیز امکان دراماتیک شدن پیدا می کنند.

این دقت را باید داشت که از نظر آقای امینی اگر قرار باشد به سراغ حکایتهای شیخ اشراق برویم، یکی از کلیدواژه های ما تاویل خواهد بود. از سوی دیگر دراماتورژی به عنوان یک امر کهن و همچنین یک سویه معاصر و نوین می تواند نگاه تاویلی را برگزیند . با این توضیح که این مفهوم بیشتر امروزه به درام پردازی ترجمه می شود. این نگاه نگاهی است که سویه های اجرایی یک نمایش را در یک مکان خاص بررسی می کند. از قرن بیستم نگاه دراماتورژی نگاهی است که یک دیدگاه سوبژکتیو به خود پیدا کرده است. یعنی کارگردانان تلاش کردند حکایتهای کهن را با استفاده از همین دراماتورژی با پیوست های سیاسی و اجتماعی معاصر سازی کنند. مثلا طوفان شکسپیر در این وادی تبدیل می شود به یکصد استعماری. در این تغییر دیگر شکسپیر آن نگاه سراسر بخشش را ندارد بلکه نماینده فرهنگ بریتانیایی استعماری است.

از سوی دیگر دراماتورژی در پی معاصرسازی است یعنی متن را به اکنون آوردن. مثلا تصور نمایید وقتی شما در حال تماشای هملت هستید لحظاتی پیش می آید که شما با او همزادپنداری می کنید درحالی که او متعلق به قرنها پیش است و شما متعلق به اکنون. این فرایند خود به خود معاصرسازانه است. فرایندی که مخاطب خود را از تاریخ خطی جدا می بیند و با اثر ارتباطی فرا تاریخی برقرار می کند، لذا دراماتورژی به دنبال فراتاریخ می گردد. بر این اساس باید تکلیف خود را با هرمونتیک روشن کند.

از سوی دیگر ما با دراماتورژی متن مکتوب مواجه بودیم و هستیم. به طوری که یک دراماتورژ تلاش می کند آن را معاصرسازی کند حالا یا با کوتاه کردن نمایش نامه به جهت کمی یا با تغییرات کیفی آن. اینجاست که کمی در خصوص مفهوم دراماتورژی در حکایتهای اشراق می توان صحبت کرد. در یک سازکار کلی دراماتورژ به عنوان کسی که به خوانش معاصر متن می پردازد در مقام یک مولف – مخاطب عمل می کند. یعنی او از یک سو متن را می خواند و تاویل می کند و از طریق آن متن جدید را خلق می کند. پس پرسش بنیادین این است که چرا این نمایشنامه اکنون باید اجرا بشود؟ آن دراماتورژ متن کهن را به اکنون احضار می کند. لذا مخاطبین امکان مولف بودن حین دیدن اجرای متن معاصر را دارند. در واقع این مخاطب کلید حل مسئله می شود. کربن در مواجه با سهروردی از لغت دراماتورژی مکرر استفاده کرده است مثلا در جایی در خصوص آیین نوزروانی در ایران این لغت بکار رفته. یعنی خوانش نوزروانی برای اکنونیت نوزروانیان. یا در صفحاتی بعد رسما کربن سهروردی را دراماتورژ می نامد زیرا او به ترکیب کردن سنت ها و پرداختن به فراتاریخ می پردازد. حضور شخصیت های شاهنامه در حکایت ها خودش شاهدی بر این مدعاست. سهروردی حکایت می نویسد و این حکایت ها ساختاری محاکاتی دارند و این در عالم خیال و مثل معلقه رخ می دهد  و مخاطبان در این مواجه می توانند به عالم خیال سفر کنند و در این مواجه متن جدیدی خلق می کنند و این همان بحث مخاطب- مولف بودن است. گویا که مخاطب سهروردی تجربه مکاشفه سهروردی را مجدد تجربه می کند. لذا دراماتورژی کاملا در حکایتهای شیخ اشراق موجود است.

تهیه کننده: سپهر جمعه زاده